موسیقی ما - اگر حتی مخاطب جدی موسیقی سنتی هم نباشید، ع های هوشنگ قره خان حتماً نام «دستگاه»ها و «گوشـه»های موسیقی بـه گوش‌تان خورده است. ع های هوشنگ قره خان همـه ما به‌عنوان علاقه‌مندان موسیقی ایرانی -که آن را بـه صورت حرفه‌ای و آکادمـیک دنبال نمـی‌کنیم- همـیشـه دوست داشته‌ایم بدانیم این دستگاه‌ها و گوشـه‌ها چیست‌اند و در آنـها چه مـی‌گذرد؟ هر کدام چه حال و هوایی دارند؟چرا نام یکی چهارگاه هست و دیگری شور؟ چرا یکی بیـات اصفهان نام دارد و آن یکی شوشتری؟ این اسامـی از کجا آمده‌اند؟ اصلاً چهی اینـها را ابداع یـا کشف کرده است؟ قطعه‌ای کـه در ماهور ساخته شده با قطعه دیگری کـه در شور ساخته شده، چه تفاوت‌هایی دارد؟ کدام‌یک از قطعات معروف و پاپیولار درون مایـه‌های موسیقی ایرانی ساخته شده‌اند؟ و ده‌ها سوال دیگر کـه همـیشـه به منظور مردم عادی و علاقه‌مندان موسیقی وجود داشته است.
در نگاه علمـی، دستگاه‌های موسیقی بـه مجموعه‌ای از چند نغمـه (گوشـه) اطلاق مـی‌شود کـه با هم درون گام، کوک و فواصل نت هم‌آهنگی دارند. ع های هوشنگ قره خان موسیقی ایران دارای هفت «دستگاه» و پنج «آواز» و در کل، دوازده «مایـه» است. اگر بخواهیم این مسأله را بـه زبانی ساده توضیح دهیم، مـی‌توانیم بگوییم کـه «دستگاه‌ها» مجموعه‌ای از گوشـه‌ها هستند کـه بر اساس منطقی درونی کنار هم قرار مـی‌گیرند و هر یک حال‌وهوای خاصی را القا مـی‌کنند. مثلاً آن را پرهیجان مـی‌کنند یـا غمگین یـا حماسی و...
اما «دستگاه‌ها» -به شیوه‌ای کـه ما امروزه آنـها را مـی‌شناسیم- از دوران قاجار درون موسیقی ایران معمول شده‌اند و به واسطه‌ی داشتن گوشـه‌ها، موسیقی ما را از تمام موسیقی‌های دنیـا متمایز مـی‌کنند. این گوشـه‌ها درون فرم‌های مختلفی چون پیش‌درآمد، درآمد، چهارمضراب، آواز، تصنیف و رِنگ تقسیم‌بندی مـی‌شوند.
همـه سوالاتی کـه برای علاقه‌مندان غیرحرفه‌ای موسیقی ایرانی درون این زمـینـه وجود دارد، «موسیقی ما» را بر آن داشت که تا در گزارشی، بـه توصیف ویژگی‌ها و حالات مختلف هر مایـه بپردازد و برای فهم بهتر این روحیـات، نمونـه‌های صوتی متعددی از هر یک قرار داده‌ایم کـه مـی‌تواند بـه صورت عملی بـه فهم بیشتر موضوع کمک کند. بعد پیشنـهاد ما بـه شما، مرور این مطلب و گوش چندباره بـه نمونـه‌های صوتی آن هست تا فضای کلی دستگاه‌ها و آوازها دست‌تان بیـاید.
در ضمن حتما تشکر کنیم از هنرمندانی کـه برای تهیـه این گزارش -که وقت و انرژی زیـادی صرف آن شد- ما را یـاری دادند؛ عزیزانی چون سید علیرضا مـیرعلینقی، کیوان ساکت، تهمورس اظری، سید ابوالحسن مختاباد، علی قمصری، مـهرداد نصرتی و...
- دستگاه شور
در مکتب آوازی اصفهان، آواز بیـات‌ترک از مشتقات دستگاه ماهور بـه حساب مـی‌آید؛ اما درون مکتب تهران، مایـه بیـات‌ترک را جزء دستگاه شور مـی‌دانند. با تمام اینـها «شور» یکی از ساده‌ترین دستگاه‌های ایرانی هست و دستگاه‌هایی چون نوا و سه‌گاه نیز از آن متأثرند.
«فرهاد فخرالدینی» اعتقاد دارد کـه نام «شور» ریشـه درون زبان عِبری «شیر» (به معنای آواز و سرود) دارد و در عصر ساسانیـان وارد زبان فارسی شده است؛ نکته‌ای کـه «عباس اقبال‌آشتیـانی» نیز روی آن صحه مـی‌گذارد. بـه عقیده داریوش طلایی، تمام ساختارهای مُدال درون ردیف موسیقی ایرانی بر اساس چهار دانگ بنا مـی‌شود کـه به آنـها «دانگ‌های بنیـادین» مـی‌گویند و یکی از این چهار دانگ بنیـادین، دانگ اول دستگاه شور است.
اسامـی برخی از گوشـه‌های دستگاه شور عبارت‌اند از کرشمـه، نغمـه، حزین، زیرکش سلمک، سلمک، گوشـه ابوعطای بزرگ، مجلس‌افروز، دوبیتی، رضوی، شـهناز، مثنوی، بیـات‌کرد، ضرب‌اصول و شـهرآشوب. به منظور نمونـه بـه تعدادی از برترین قطعات موسیقی درون این دستگاه گوش مـی‌دهیم:
قطعه آهنگساز خواننده شیدایی پرویز مشکاتیـان محمدرضا شجریـان یـاد ایـام داریوش پیرنیـاکان محمدرضا شجریـان مرا عاشق پرویز مشکاتیـان و گروه عارف شـهرام ناظری آتش کاروان علی تجویدی بازخوانی علیرضا افتخاری گل‌پونـه‌‌ها حسین پیرنیـا ایرج بسطامـی اشک من محمد حیدری اکبر گلپایگانی نرگس مست محمدعلی امـیرجاهد صدیق تعریف ای امـید دل من پرویز یـاحقی بنان فسانـه کیوان ساکت ایرج بسطامـی خزان پرویز مشکاتیـان - آتش درون نیستان جلال ذوالفنون شـهرام ناظری
- دستگاه نوا
اگر بخواهیم بـه زبان ساده این دستگاه را تعریف کنیم، حتما بگوییم دستگاه نوا نـه زیـاد شاد هست و نـه زیـاد حزن‌انگیز و البته درون موسیقی ایران کمتر اجرا شده است. برخی از اساتید مثل علینقی وزیری و روح‌الله خالقی، نوا را مشتق از شور دانسته‌اند؛ اما این دستگاه دارای تفاوت درون نُت شاهد و ایست و همچنین شخصیت مستقل آوازی با شور و مشتقات آن است.
قطعه آهنگساز خواننده چهره بـه چهره محمدرضا لطفی محمدرضا شجریـان چرا رفتی؟ تهموس اظری همایون شجریـان نی‌نوا حسین علیزاده - نوا و مرکب‌خوانی پرویز مشکاتیـان محمدرضا شجریـان بی تو بـه سر نمـی‌شود حسین علیزاده، کیـهان کلهر محمدرضا شجریـان ای یوسف خوش‌نام ما پرویز مشکاتیـان محمدرضا شجریـان ای ساربان آهسته ران محمد جلیل عندلیبی شـهرام ناظری توبه‌شکن علی قمصری همایون شجریـان در عاشقی پیچیده‌ام جلال ذوالفنون علیرضا افتخاری مرده بُدم زنده شدم جلال ذوالفنون علیرضا افتخاری در عاشقی... حمـید خبازی علیرضا قربانی من غلام قمرم حمـید خبازی علیرضا قربانی شب دهم فردین خلعتبری علیرضا قربانی یک خانـه پر زِ مَستان کیوان ساکت سالار عقیلی
- دستگاه ماهور
در این مـیان، «ماهور» را هم صبح و هم شب اجرا مـی‌کرده‌اند. دستگاه ماهور یکی از گسترده‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی هست و درون ردیف‌های گوناگون درون حدود 50 گوشـه را درون بر مـی‌گیرد و به علت حالت و ملودی روانی کـه دارد، اغلب بـه صورت موسیقی شاد درون جشن‌ها و اعیـاد نواخته مـی‌شود. این دستگاه، دارای گوشـه‌های متنوعی هست که با مقام‌های کاملاً متفاوت درون سه بخش بم، مـیانی و زیر اجرا مـی‌شود.
قطعه آهنگساز خواننده مرغ سحر مرتضی نی‌داوود محمدرضا شجریـان اون نگاه گرم تو فرامرز پایور عبد الوهاب شـهیدی ز من نگارم خبر ندارد درویش‌خان محمدرضا شجریـان شب وصل درویش‌خان محمدرضا شجریـان یـادگار دوست کامبیز روشن روان شـهرام ناظری
سرو چمان داریوش پیرنیـاکان محمدرضا شجریـان نگاه کیوان ساکت سالار عقیلی آواز من آن نیَم کـه دل از مـهر... همنوازان: بهنام ابوالقاسم/ سامان صمـیمـی علیرضا قربانی دونوازی حسین علیزاده و ارشد طهماسبی شنیدم رفتی و یـاری گرفتی پیمان خازنی محسن کرامتی سپیده (ایران ای سرای امـید) محمدرضا لطفی محمدرضا شجریـان بارون بارونـه فولکلور بیژن بیژنی
- دستگاه چهارگاه
گفتیم «شور» مـهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی هست و بـه آن «مادر همـه دستگاه‌ها» مـی‌گویند؛ اما برخی از اهالی موسیقی (مثل هرمز فرهت و دکتر داریوش صفوت)، دستگاه شور را بـه خاطر قدمت کمترش، بـه عنوان دستگاه اصلی نمـی‌شناسند و «چهارگاه» را لایق این عنوان مـی‌دانند. مـهم‌ترین و زیباترین مقامات ایرانی درون این دستگاه اجرا شده است. چهارگاه گامـی کاملاً ایرانی و خالص است.
قطعه آهنگساز خواننده بوی باران حسن یوسف‌زمانی محمدرضا شجریـان صبح گاهی محسن کرامتی حسین علیزاده سلام حسنایی - ک ژولیده علینقی وزیری مـیهن (آزادی) حسین علیزاده شـهرام ناظری گل همـیشـه بهار هوشنگ کامکار شـهرام ناظری ای وای دل ای وای من پرویز مشکاتیـان ایرج بسطامـی برون از دیده‌ها علی قمصری همایون شجریـان سیمرغ حمـید متبسم همایون شجریـان ای ساربان آهسته ران حسین علیزاده محسن کرامتی شباهنگام حسین پیرنیـا ایرج بسطامـی زلف دلبند ارشد طهماسبی سالار عقیلی گیسو کمند ارشد طهماسبی سالار عقیلی راپسودی چهارگاه کیوان ساکت - وطنم موسیو لومر بازخوانی: سالار عقیلی
- دستگاه همایون
قطعه آهنگساز خواننده شد خزان جواد بدیع‌زاده جواد بدیع‌زاده سرگشته (تو ای پری کجایی) همایون خرم حسین قوامـی کاروان شـهید محمدرضا لطفی شـهرام ناظری مـیکده محمد حیدری گلپا عقرب زلف کجت شیدا محمد معتمدی زان یـار دلنوازم گروه اساتید محمدرضا شجریـان حیلت رها کن حسین علیزاده شجریـان و همایون هوای گریـه (همایون-شوشتری) محمد جواد ضرابیـان همایون شجریـان آتش علی قمصری همایون شجریـان من آن تنـهاترین مردم کیوان ساکت سینا سرلک
- دستگاه سه‌گاه
این دستگاه -که تمام کشورهای مسلمان آن را دارند- بیشتر به منظور بیـان احساس غم و اندوه کـه به امـیدواری مـی‌گراید، مناسب است. آواز سه‌گاه بسیـار غم‌انگیز و حزن‌آور است. گوشـه‌های مـهم این دستگاه عبارت‌اند از: درآمد، مویـه، زابل، مخالف، حصار و...
نام قطعه آهنگساز خواننده عروس گل درویش خان محسن کرامتی روز ازل مرتضی محجوبی بنان پند عاشقان بشنو (مـی‌روی و مژگانت) اسدالله ملک/ فرهنگ شریف محمودی خوانساری زهره مجید وفادار داریوش رفیعی در خیـال مجید درخشانی محمدرضا شجریـان رسوای زمانـه همایون خرم علیرضا قربانی آسمان عشق (چنان مستم) داریوش پیر نیـاکان& محمد رضا شجریـان شوق دوست محمد جواد ضرابیـان همایون شجریـان افتخار آفاق عارف قزوینی محمدرضا شجریـان دل شیدا علی‌اکبر شیدا محمدرضا شجریـان
- راستپنجگاه
فرهاد فخرالدینی، «راست و پنج‌گاه» را بـه این معنی مـی‌داند کـه نیمـه اول گام آن، همان «راست» هست و نیمـه دوم از پنج مقام مختلف مشتق شده است: این پنج مقام (یـا دستگاه) عبارت‌اند از ماهور، شور، نوا، سه‌گاه و همایون. از آنجا کـه از طریق گوشـه شوشتری درون دستگاه همایون مـی‌توان بـه گوشـه منصوری درون چهارگاه رفت، راستپنجگاه عملاً امکان جابه‌جایی و مدگردی بین تمام دستگاه‌های موسیقی ایرانی را فراهم مـی‌کند. از همـین رو، این دستگاه درون مرکب‌خوانی بـه کار مـی‌رود.
قطعه آهنگساز خواننده راستپنجگاه محمدرضا لطفی محمدرضا شجریـان چشمـه‌ی نوش محمدرضا لطفی محمدرضا شجریـان قافله‌سالار (تک‌نوازی تار) محمدرضا لطفی - راز و نیـاز حسین علیزاده علیرضا افتخاری بوسه‌های باران حسین علیزاده محمدرضا شجریـان سمن‌بویـان کیـهان کلهر محمدرضا شجریـان
- آواز افشاری
قطعه آهنگساز خواننده آواز این دهان (مثنوی افشاری) محمدرضا شجریـان جوانی حسین یـاحقی حسين قوامي دل مجنون محمدرضا شجریـان از کفم رها... عارف قزوینی محمدرضا شجریـان آرام جان گروه آوا محمدرضا شجریـان ز جهان دل برکندم (هر وایـه) ملودی کردی بازخوانی: شـهرام ناظری الا یـا ایـها الساقی پرویز مشکاتیـان ایرج بسطامـی
- آواز ابوعطا
ابوعطا درون محدوده حجاز دارای نغمـه‌هایی نزدیک بـه الحان عربی است. اما آواز ابوعطا خود، مورد پسند ایرانیـان است. با اینکه ابوعطا با نام «دستان عرب» هم شناخته مـی‌شود و در گوشـه‌هایی بسیـار بـه نغمـه‌های عربی نزدیک است، اما دستگاه ابوعطا دستگاهی کاملاً ایرانی و اصیل بـه شمار مـی‌رود.
قطعه آهنگساز خواننده عشق داند محمدرضا لطفی محمدرضا شجریـان نمانده چرا درون زمانـه ما علی تجویدی بازخوانی: علیرضا افتخاری حال کـه تنـها شده‌ام همنواز نی: محمد محمدرضا شجریـان عشق نـهان محمدرضا شجریـان تصنیف سرو خجل علی‌اکبر شیدا محمدرضا شجریـان در کنج دلم (افسانـه شیرین) منوچهر همایون‌پور همایون شجریـان ای کبوتر حسام‌السلطنـه (جهانگیر مراد) محمدرضا شجریـان آتش دل عبدالحسین برازنده جلال تاج‌اصفهانی سرمستان عباس خوشدل علیرضا افتخاری بهار دلکش درویش‌خان بازخوانی: علیرضا قربانی
- آواز بیـات‌اصفهان
برخی زمان مناسب به منظور گوش فرابه آواز اصفهان را قبل از طلوع آفتاب مـی‌دانند و به همـین دلیل نیز حس آن را مناجات‌گونـه و متفکرانـه بیـان مـی‌کنند. رنگ اختصاص‌یـافته بـه این آواز، سبز روشن و عنصر آن شعله آتش است. آواز اصفهان یـا بیـات اصفهان یکی از آوازهای پنج‌گانـه موسیقی سنتی ایرانی است. برخی این دستگاه را جزء دستگاه شور و برخی از متعلقات همایون دانسته‌اند.
قطعه آهنگساز خواننده بیداد زمان پرویز یـاحقی ایرج بسطامـی مرا ببوس مجید وفادار حسن گل‌نراقی راز دل همایون خرم علیرضا قربانی آمدی جانم بـه قربانت روح‌الله خالقی غلامحسین بنان خوشـه‌چین روح‌الله خالقی غلامحسین بنان بت چین علی‌اکبر شیدا محمدرضا شجریـان ای ساربان دکتر حسن ریـاحی مـهرداد کاظمـی تمنای وصال سید عبدالحسین مختاباد سید عبدالحسین مختاباد در هوای تو (یـارا یـارا) عباس خوشدل علیرضا افتخاری تا بهار دلنشین روح‌الله خالقی بنان یـادگار دوست کامبیز روشن‌روان شـهرام ناظری بوی باران همایون خرم بازخوانی: محمد اصفهانی دیگه عاشق شدن فایده نداره بیژن مفید بازخوانی: کوروس سرهنگ‌زاده بردی از یـادم مصطفی گرگین‌زاده بازخوانی: علیرضا افتخاری نازنین مریم فولکلور محمد نوری یـار دبستانی من منصور تهرانی بازخوانی: جمشید جم شـهزاده رویـای من همایون خرم بازخوانی: علی زندوکیلی نـه دیگه این واسه ما دل نمـی‌شـه بیژن مفید بازخوانی: کوروس سرهنگ‌زاده
- آواز بیـات‌ترک
قطعه آهنگساز خواننده آستان جانان پرویز مشکاتیـان محمدرضا شجریـان گل صدبرگ جلال ذوالفنون شـهرام ناظری ناز نگاه علیرضا افتخاری خاطره یک شب علیرضا افتخاری ز کوی بلاکشان همایون خرم بنشین بـه یـادم شبی محمدرضا لطفی محمدرضا شجریـان در کفت دارم دلی حسین قوامـی کشمکش صدیق تعریف اندک اندک جلال ذوالفنون شـهرام ناظری الا یـا ایـها الساقی جلال ذوالفنون شـهرام ناظری رهایی (از نگاه یـاران بـه یـاران) جلال ذوالفنون (بر اساس ملودی کردی) صدیق تعریف
- آواز دشتی
قطعه آهنگساز خواننده ای ایران روح‌الله خالقی بنان کاروان مرتضی محجوبی بنان الهه ناز اکبر محسنی بنان گلنار مجید وفادار داریوش رفیعی موسم گل موسی معروفی ایرج بسطامـی از خون جوانان وطن عارف قزوینی محمدرضا شجریـان رفتم و بار سفر بستم علی تجویدی علیرضا قربانی دیدی کـه رسوا شد دلم علی تجویدی علیرضا قربانی به سوی تو مجید وفادار کورس سرهنگ‌زاده آتش جاودان مرتضی نی‌داوود همایون شجریـان اشک مـهتاب حسن یوسف‌زمانی محمدرضا شجریـان ساغرم شکست ای ساقی همایون خرم بازخوانی: سالار عقیلی مرو ای دوست آریـا عظیمـی‌نژاد محمد اصفهانی تیتراژ سریـال مـیرزا کوچک‌خان محمد مـیرزمانی ناصر مسعودی
- شوشتری
قطعه آهنگساز خواننده بیـا که تا گل برافشانیم حسین علیزاده علیرضا افتخاری راز و نیـاز باد صبا حسام‌السلطنـه محمدرضا شجریـان جینگ و جینگ ساز مـیاد فولکلور محمد نوری غوغای ستارگان (امشب درون سر) همایون خرم محمد اصفهانی یـارم بـه یک‌لا پیرهن همنواز آواز: حسین علیزاده محمدرضا شجریـان امشب شب مـهتابه علی‌اکبر شیدا بازخوانی: مـهران مدیری مطرب مـهتاب‌رو کیخسرو اظری شـهرام ناظری بی‌قرار (در هوایت بی‌قرارم) جلیل عندلیبی شـهرام ناظری با من صنما (آرایش غلیظ) سهراب اظری همایون شجریـان
[مایـه‌ها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی بـه زبان ساده | موسیقی ما ع های هوشنگ قره خان]
نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Sun, 29 Jul 2018 22:03:00 +0000